کودکان کار، مظلومترین قربانیان فقر
9.01.2019
بیکاری فقر را به دنبال خواهد داشت و فقر افراد جامعه را به مهاجرت وا می‌دارد و عدم تناسبات اقتصادی آنها را به حاشیه‌نشینی وادار می‌کند افرادی که ناخواسته قربانی شرایط نامساعد اجتماعی می‌شوند، اما در میان این قشر کثیر، کودکان بزرگترین قربانیان هستند.
سایت خبری تحلیلی امتداد
به گزارش خبرنگار ایلنا، بیکاری فقر را به دنبال خواهد داشت و فقر افراد جامعه را به مهاجرت وا می‌دارد و عدم تناسبات اقتصادی آنها را به حاشیه‌نشینی وادار می‌کند و در نهایت حاشیه‌نشینی سرفصل و آغاز اتفاقاتی است که کیفیت زندگی شهری را تحت تاثیر قرار می‌دهند و موجب بروز وقایعی می‌شوند که به نفع جامعه نیست و همیشه هستند، افرادی که ناخواسته قربانی شرایط نامساعد اجتماعی می‌شوند، اما در میان این قشر کثیر، کودکان بزرگترین قربانیان هستند، زیرا زندگی آنها تحت تاثیر ناهنجاریی‌های بسیاری است که پرداختن به همه آنها مجال بیشتری می‌طلبد، اما آنچه که کودکان را در معرض خطرات بیشتر قرار می‌دهد، حضور زودهنگام آنها در اجتماع است که مهمترین عامل آن فقر اقتصادی خانواده است. بی‌شک در مقاطع و شرایط بد اجتماعی، این کودکان هستند که توسط خانواده‌های فقیر به کار کردن وا داشته می‌شوند تا نانی به خانه ببرند؛ غافل از اینکه کودکان نیز مانند دیگر افراد جامعه برای حضور در اجتماع حق و حقوقی دارند که در مطالبه آنها ناتوانند. کافی است صفحات حوادث روزنامه‌های مختلف را ورق بزنیم و انبوه سایت‌های خبری را از نظر بگذرانیم تا با انواع حوادثی مواجه شویم که قربانیان آنها کودکان هستند.
در همه جای دنیا کار کردن کودکان موضوعی مطرود بوده و همواره توسط جامعه شناسان، روانشناسان و فعالان عرصه کودک و نوجوان مورد نکوهش قرار گرفته است، به این دلیل که حضور کودکان در عرصه‌های مختلف اجتماعی آنها را با مشکلات عدیده‌ای روبرو می‌کند. همانطور که گفته شد، آنها قادر به دفاع از حق و حقوقشان نیستند و نمی‌توانند از حریم شخصی خود دفاع کنند و اینگونه است که از سوی افراد فرصت طلب مورد سوءاستفاده‌های مختلف قرار می‌گیرند و درگیر وقایعی می‌شوند که آینده آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. کودکان کار علاوه بر آنکه کودکی نمی‌کنند، بلکه به دلیل وجود شرایط نامناسب، معمولا از حق تحصیل و دسترسی به سایر امکانات محرومند.
وضعیت کودکان کار در ایران
کار کودک در ایران یکی از مسائل بغرنجی است که سالهاست وجود دارد و اغلب از سوی مسئولان و مردم جدی گرفته نشده و طی این سالها نیز اقدام مشخصی برای دفاع از حقوق آنها انجام نشده است. سالهاست که کودکان به عنوان نان‌آوران خانواده در جامعه به فعالیت‌های شغلی غیرمرتبط و نامناسب می‌پردازند؛ اگر وضعیت کودکان کار را طی چند سال گذشته پیگیری کنیم احتمالا به این نتیجه خواهیم رسید که هرچه گذشته بر تعداد آنها افزوده شده است؛ زیرا بطور واضح مسائل اقتصادی، سیر صعودی تورم و در نتیجه پایین آمدن قدرت خرید مردم، علاوه بر ایجاد ناهنجاری‌های بسیار، خانواده‌ها را به مهاجرت و حاشیه‌نشینی وا می‌دارد و این روند در نهایت والدین را بر آن می‌دارد تا کودکانشان را به کار وادارند.
کودکان کار و ابهام در آمار
طبق قانون، کار برای کودکان کمتر از 15 سال ممنوع است و کودکان 15 تا 18 ساله نیز باید در مشاغل شایسته مشغول به کار شوند، اما در واقعیت این گونه نیست؛ البته با نگاهی سطحی و اجمالی نمی‌توان با کودکان کار مواجه شد، زیرا بسیاری از آنها به صورت پنهانی در مکان‌هایی غیرقانونی مشغول به کار هستند و توسط کارفرمایان و پیمانکاران از چشم قانون دور نگاه داشته می‌شوند؛ بنابراین اگر بخواهیم آماری از کودکان کار ارائه دهیم باز هم با تناقضاتی در این زمینه مواجه خواهیم شد؛ در اواخر سال 96 معاون اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران تعداد کودکان کار را پانزده هزار نفر اعلام کرد و این در حالی است که سازمان بهزیستی تعداد این کودکان را هفت هزار نفر می‌داند!
در حاشیه شهر تهران و دیگر شهرها بیغوله‌های بسیاری وجود دارد که اگر موفق به یافتن آنها شویم و به داخل آنها سرک بکشیم با کودکانی مواجه می‌شویم که در آن مکان‌ها مشغول به کارند، البته لازم نیست راه دوری برویم و زمان زیادی را صرف یافتن کودکان کار کنیم. حال دیگر در مرکز پایتخت نیز می‌توان با کودکان کار مواجه شد. دستفروشی دم‌دستی‌ترین شغلی است که کودکان در دل شهر به آن می‌پردازند. کافی است در پیاده روها قدم بزنیم یا بر نیکمت یکی از پارک‌ها بنشینیم یا سوار بر یکی از قطارهای شهری از نقطه‌ای به نقطه دیگر برویم تا با این قشر مظلوم جامعه مواجه شویم. کودکانی که درآمدشان از آن خودشان نیست و در پایان هر روز باید دخلشان را به والدین یا شخص دیگری که آنها را به کار واداشته تحویل دهند، اما این همه ماجرا نیست و کاش چنین بود.
شغل کثیف اما پرطرفدار «زباله‌گردی»!
اینکه در کوچه‌ای فرعی یا خیابانی اصلی با افرادی مواجه شویم که تا کمر در سطل آشغال فرو رفته‌اند تعجب نخواهیم کرد، به خصوص طی چند سال اخیر که وضعیت معیشتی مردم رو به وخامت نهاده است. گویا زباله‌گردی به شغلی مرسوم تبدیل شده و برای عد‌ه‌ای سود سرشار و کلانی دارد، اما نکته تلخ ماجرا این است که کودکان نیز آلوده این شغل کثیف شده‌اند؛ هرچند قد وقامتشان کوتاه‌تر از آن است که به راحتی سطل‌های بزرگ زباله را تجزیه و تحلیل کنند!
مسئولان و کارشناسان ذیربط نسبت به وضعیت موجود چه نظری دارند؟
طی سالها و ماه‌های اخیر مسئولان و کارشناسان مراجع و مراکز مختلف در مناسبات و نشست‌های مرتبط، درباره کودکان زباله‌گرد و بهبود وضعیت آنها نظرات متفاوتی ارائه کرده‌اند و برخی از آنها شهرداری را مقصر اصلی دانسته‌اند و معتقدند عدم وجود قوانین شفاف در به کارگیری کودکان و همکاری با پیمانکاران بی‌صلاحیت و فرصت‌طلب دلیل اصلی وضعیت نامساعد فعلی است.
سوسن مازیارفر (عضو و مسئول پژوهشی جمعیت مردم نهاد «امام علی(ع)») در مردادماه امسال اعلام کرده است که میانگین سنی کودکان زباله‌گرد ۱۲ سال است و در میان آنها کودک ۴ ساله نیز وجود دارد. او گفته است: «شهرداری مزایده‌ای برای واگذاری تفکیک انجام می‌دهد و پیمانکاری برنده می‌شود و آن پیمانکار یا مستقیم بچه‌ها را استخدام می‌کند یا پروژه مربوطه را به صاحبان گاراژها‌یی که برای تفکیک زباله در نظر گرفته شده‌اند واگذار می‌کند و صاحبان این گاراژها به هر بچه ۸۰۰ هزار تومان ماهانه حقوق می‌دهند، آنهم بدون دستکش و ماسک».به گفته سوسن مازیارفر ۵۰ تا ۶۰ درصد بچه‌های زباله‌گرد در همان محل جمع‌آوری زباله می‌خوابند، در همان‌جا غذا می‌خورند و مواردی بوده که این کودکان توسط جانوران موذی مانند موش گزیده شده‌اند.
ناهید خداکرمی (رییس کمیته سلامت شورای شهر تهران) نیز در رابطه با کودکانی که توسط شهرداری به کار گرفته می‌شوند گفته که اغلب این کودکان فرزند مهاجران هستند و بنا به دلایل و شرایط بدی که در کشورشان داشته‌اند به ایران آمده‌اند.
همچنین مظفر الوندی (فعال حقوق کودک و دبیر سابق مرجع ملی حقوق کودک) در اواخر بهمن ماه سال گذشته گفته است: «شهرداری شاید به صورت رسمی موضوع را تایید نمی‌کند، اما واقعیت این است که کودکان زباله‌گرد در اختیار پیمانکاران شهرداری هستند تا کار جمع آوری زباله را انجام دهند و مراکزی نیز در حاشیه تهران وجود دارد که در این مراکز، تفکیک زباله انجام می‌شود و کودکان نیز در آن مراکز زندگی می‌کنند».
به گفته مظفرالوندی کودکان زباله‌گرد تحت نظر یک سیستم فعالیت می‌کنند، آنها حتی کارت دارند و به لحاظ کاری منطقه‌بندی شده‌اند؛ یعنی به طور مثال تیم منطقه 5 حق ورود به منطقه 6 را ندارد! با این حال نمایندگان شهرداری این مساله را به این شکل قبول ندارند!
طیبه سیاوشی (نماینده تهران و عضو کمیسیون فرهنگی مجلس) در مردادماه امسال به طور واضح شهرداری را یکی از عوامل و پایه‌های وضعیت کودکان زباله گرد دانسته است و احمدرضا پرنده (سرپرست دفتر امور آسیب‌های اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی) پیش‌تر اعلام کرده بود که طی بررسی وزارت کار درباره پیمانکاران بازیافت زباله شهرداری تهران، مشخص شده تمامی پیمانکاران این نهاد که تعداد آنها 26 نفر است فاقد صلاحیت ایمنی و بهداشتی بوده‌اند و از این بابت، شهرداری تخلف کرده است.
کودکان نباید به سمت مخازن زباله هدایت شوند
علیرضا فیروزی (مدیر کل برنامه ریزی و توسعه شهری امور شهرسازی مناطق معاونت شهرسازی و معماری) درباره وضعیت کودکان کار زباله‌گرد و نحوه همکاریشان با پیمانکاران شهرداری به خبرنگار ایلنا گفت: به طور کلی نظارت و جمع‌آوری کودکان زباله‌گرد اساسا به شهرداری تهران و به سازمان مدیریت پسماند ارتباط مستقیم ندارد، زیرا این معضل نیز مانند دیگر معضلات اجتماعی در سطح جامعه وجود دارد، اما اگر این موضوع صحت داشته باشد و کودکان کار زباله‌گرد جزو نیروی پیمانکاران طرف قرارداد شهرداری باشند، شهرداری موظف است به وضعیت آنها رسیدگی کند.
فیروزی درباره چگونگی همکاری پیمانکاران با شهرداری و کمیت و کیفیت کار آنها توضیح داد: در 22 منطقه تهران 22 پیمانکار داریم که جمع آوری و ساماندهی پسماندهای خشک و ارزشمند شهروندان را به عهده دارند. این پیمانکاران به هیچ وجه اجازه استفاده از کودکان کار را ندارند و این حق را ندارند که آنها را برای جمع‌آوری زباله‌ها به سمت مخازن زباله هدایت کنند.
وی درباره نحوه نظارت بر عملکرد پیمانکاران شهرداری گفت: طی دستورالعمل‌هایی که به مناطق بیست و دو گانه ابلاغ کرده‌ایم، مسئولان مربوطه موظفند بر نحوه عملکرد پیمانکاران نظارت کافی و وافی داشته باشند. در صورت مشاهده تخلف به پیمانکاران اخطار داده خواهد شد و جرایم سنگینی برای آنها در نظر گرفته می‌شود و در صورت تکرار تخلف به طور قطع فسخ قرارداد می‌شوند.
فیروزی درباره وضعیت حال حاضر کودکان زباله‌گرد گفت: اغلب زباله‌گردهایی که در شهر قابل مشاهده‌اند، اشخاصی هستند که یا اعتیاد دارند یا کارتن‌خوابند و یا اینکه از اتباع بیگانه‌اند و به کشورهای همسایه تعلق دارند و برای کسب درآمد به زباله گردی مشغولند. این اشخاص به شهرداری تهران و پیمانکاران شهرداری ارتباط موضوعی ندارند.
او در پاسخ به این سوال که شهرداری طی ماه‌های اخیر چقدر با پیمانکاران متخلف برخورد داشته، گفت: در این باره آمار دقیقی ندارم و نمی‌توانم بگویم مثلا در ماه‌های گذشته کدام منطقه با پیمانکاران مختلف برخورد داشته و با آنها چه برخوردی شده است؛ لذا برای ارائه آمار دقیق باید از معاونت مربوطه استعلام شود و پیگیری‌هایی صورت گیرد.
علیرضا فیروزی در ادامه گفت: به هرحال در زمینه بهبود وضعیت کودکان کار زباله گرد، دستورالعمل‌هایی داده شده و در این زمینه نظارت‌ها بیشتر شده است.
مدیر کل برنامه‌ریزی و توسعه شهری امور شهرسازی مناطق معاونت شهرسازی و معماری گفت: زباله‌گردی و فعالیت کودکان کار در این بخش، ناهنجاری اجتماعی است و ما شهروندان می‌توانیم این پدیده را به طور کلی از سطح جامعه پاک کنیم، اما لازمه آن مشارکت جدی اجتماعی است؛ یعنی اگر ما شهروندان پسماندهای خشک و تر را در مبدأ تفکیک کنیم و پسماندهای خشک را تحویل عوامل شهرداری بدهیم در حل این معضل سهیم بوده‌ایم.
فیروزی درباره چگونگی جمع‌آوری پسماندهای خشک توضیح داد: در حال حاضر پسماندهای خشک توسط شهرداری به دو روش ثابت و سیار جمع‌آوری می‌شوند. برای روش ثابت حدود 500 غرفه و کانکس در سطح مناطق شهر تعبیه شده‌اند و شهروندان می‌توانند زباله‌های خشکشان را به آنها تحویل دهند. در روش سیار نیز ماشین‌ها و وانت‌هایی وجود دارند که به سطح محلات می‌روند و با نواختن ملودی خاص، شهروندان را از حضورشان مطلع می‌کنند تا به این ترتیب پسماندهای خشک آنها را تحویل بگیرند.
علیرضا فیروزی گفت: اگر زباله‌ها توسط شهروندان در مبدا تفکیک شوند زباله ارزشمندی به مخازن زباله انتقال داده نخواهد شد و سودجویان برای یافتن آنها به سراغ سطل های زباله نخواهند رفت و به این ترتیب آلودگی‌های بصری و زیست محیطی به وجود نخواهد آمد.
ممانعت از اسکان کودکان زباله‌گرد توسط پیمانکاران
علیرضا شریفی فرد (معاون هماهنگی و ارزیابی امور مناطق سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران) در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایلنا درباره وضعیت فعلی کودکان کار زباله‌گرد و نحوه نظارت بر فعالیت پیمانکاران شهرداری گفت: در آیین نامه‌ها و ضوابط ما به کارگیری کودکان کار بخصوص اتباع بیگانه ممنوع است و بخشنامه‌های آن نیز ابلاغ شده است. در این میان پیمانکارانی که از کودکان استفاده کنند جریمه می‌شوند و با آنها برخورد قانونی خواهد شد.
وی گفت: در حال حاضر به طور مرتب و مستمر با پیمانکاران متخلف برخورد داریم و بعضا علاوه بر برخورد و جریمه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته می‌شود، در صورت تکرار تخلف قرارداد آنها را فسخ می‌کنیم.
شریفی‌فرد درباره تمهیدات فعلی شهرداری و سازمان مدیریت پسماند برای حل معضل به کارگیری کودکان کار توسط پیمانکاران متخلف گفت: علاوه بر برخوردهای قانونی با متخلفان اقداماتی متعددی در دست انجام است تا پیمانکاران شرایط استفاده از کودکان کار را نداشته باشند، مثلا اینکه امکان اسکان را از پیمانکاران سلب کرده‌ایم، قبلا اسکان کارگری در اختیار پیمانکاران بود و کودکان و کارگران در آن مکان‌ها سکونت داشتند که حال اینگونه نیست و این امکان وجود ندارد که پیمانکاران کودکان را در این مکان‌ها نگه‌داری کنند.
معاون هماهنگی و ارزیابی امور مناطق سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران گفت: در حال حاضر نیز مشغول مکاتبه و تعامل با ناجا هستیم تا در حل معضل کودکان کار زباله گرد به ما کمک کنند.
مقاومت سودجویان در برابر ساماندهی اوضاع پسماند
الهام فخاری (رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران) درباره وضعیت فعلی مقوله زباله‌گردی و تمهیدات به کار گرفته شده در جهت رفع این معضل اجتماعی به خبرنگار ایلنا گفت: برای رفع این معضل در ابتدا باید مکانیزم جمع‌آوری و انتقال زباله تغییر کند که در این راستا مدل‌های ارائه خدمت اپلیکیشنی و استارت آپی در برخی مناطق به صورت آزمایشی در حال اجراست و باید نتیجه کار واحدهای ذیربط ارائه شود تا ببینیم چقدر بر بهبود وضعیت موجود تاثیر داشته است که در صورت موفق بودن این طرح به صورت گسترده اجرایی شود.
وی با تاکید بر اینکه باید در رفتار شهروندیمان تغییراتی ایجاد کنیم، گفت: بخش مهم مسئله این است که جدا‌سازی و بیرون گذاشتن زباله‌ها از مبدا و توسط شهروندان انجام شود. این اتفاق به برنامه‌ای بلند مدت احتیاج ندارد و می‌توان با همیاری و همکاری دستگاه‌های مختلف آن را در مدت زمانی کوتاه به نتیجه رساند. به طور مثال سازمان صدا و سیما و نهادهای عمومی رسانه‌ای می‌توانند در این روند تاثیر مثبتی داشته باشند و در این تغییر رفتار موثر باشند، زیرا به هرحال مسئولان نیز از وضعیت موجود و زباله گردی کودکان و حتی بزرگسالان ناخرسند هستند.
رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران گفت: به جز فرهنگ سازی و اصلاح رفتار شهروندی در بازه زمانی مشخص، بخش دیگر این روند به چگونگی دریافت پسماند و زباله توسط شهرداری و پیمانکاران حوزه پسماند باز می‌گردد که باید ساز و کار دیگری داشته باشد و همانطور که گفتم به کارگیری اپلیکیشن‌ها و استارت آپ‌های منطقه‌ای می‌تواند در این تغییر روند موثر باشد.
فخاری تصریح کرد: شهروندان می‌توانند از طریق اپلیکیشن‌های موجود اعلام کنند تا پسماندهای خشک درب منزل از آنها تحویل گرفته شود، به این ترتیب رهاسازی زباله در سطح شهر کاهش خواهد یافت و پس از مدتی برچیده خواهد شد که طی این روند، در نهایت کالای با ارزشی وجود نخواهد داشت تا کسی به دنبال آن باشد و زباله‌گردی کند.
وی ادامه داد: در حال حاضر اپلیکیشن‌های مربوطه در نواحی منطقه یک و به طور ویژه در منطقه دو تهران در حال آزمایش است و منتظر گزارش‌های ارزیابی هستیم. البته این روند برای آن عده که از این طریق سودهای سرشاری نصیب‌شان می‌شود گران تمام خواهد شد و از سوی آنها مقاومت‌هایی وجود دارد. حتی این اشخاص تلاش کرده‌اند تا به طور غیررسمی خدمات اپلیکیشنی را خریداری کنند برای آنکه انحصار جمع‌آوری پسماند در اختیار خودشان باشد.
رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران گفت: اقدام مثبت دیگر این است که در حال حاضر نرخ پسماند در مزایده‌ها و مناقصهها واقعیتر محاسبه می‌شود؛ البته این رابطه‌ای بین پیمانکاران و شهرداری است و از طریق قراردادهای رسمی انجام می شود که اتفاق مثبتی است.
فخاری در پایان گفت: مهم‌تر از همه موضوعات موجود، پسماند است که باید متحول شود وگرنه اجازه نمی‌دهند هیچ اپلیکیشن یا فناوری موفق و پیاده شود، یا مانع‌‌تراشی می‌کنند یا کار را عقیم می‌کنند.
آخرین دیدگاهها