کودک‌همسری و سکوت قانون

شهریور ۱۳۹۷:  تنها یک تصادف باعث شد دختر ۹ ساله افغانی در مشهد، زن مردی ۳۶ ساله نشود. دخترک پدر و مادر نداشت و وصلت به ابتکار اقوام سر گرفته بود. فردی خبر را تلفنی به اطلاع اورژانس اجتماعی رساند. معاون دادستان مشهد ازدواج را به هم زد و دستور تحویل عروس به بهزیستی را داد: «این کودک به قدری جثه کوچکی داشت که پایین‌تر از سن‌اش نشان می‌داد و به شدت هم از داماد می‌ترسید. با وجود این که برایش عروسی آن چنانی با سیصد چهارصد مهمان گرفته بودند، چیزی از وحشتش کم نشده بود.»

بهمن ۱۳۹۷: دختر ۱۱ ساله‌ ایلامی که به خاطر بدهی پدرش به عقد طلبکار ۴۴ ساله در آمده بود، با کمک کنشگران و دادستانی استان به بهزیستی تحویل شد. خواهر ۱۳ساله او هم با اذن پدر به عقد دایم یکی از اعضای طایفه در آمده بود. سرنوشت دو دختر در دست یک ولی معتاد قرار داشت. کوچکترین فرزند داماد هم دو سال از عروس بزرگتر بود. داماد و پدر دخترک بازداشت شدند.

چند دختربچه دیگر عروس شده‌اند اما کسی از سرنوشت‌شان خبر ندارد؟

دوم اردیبهشت ۱۳۹۸: نماینده اردبیل و عضو کمیسیون برنامه و بودجه در نطق میان دستور، ۴۳هزار ازدواج ثبت‌ شده در سن ۱۰ الی ۱۵ سال را افت شاخص‌های انسانی و نشانه فقر در آموزش همگانی و تنزل در رفاه عمومی خواند. محمد فیضی زنگیر تاکید کرد که جامعه نسبت به کودک همسری حساس و خواهان پاسخگویی است: «ما نمایندگان علاوه بر پاسداری از حقوق انسانی کودکان، مسئول سنخیت قوانین با روح زمانه نیز هستیم.»

این سخنان، تازه‌ترین یادآوری به کمیسیون قضایی مجلس برای تصویب طرح افزایش سن ازدواج است؛ طرحی که زمستان ۹۷ به دلیل “جامع نبودن و کامل نبودن” در کمیسیونی کاملا مردانه به بن بست خورد و معوق ماند. سخنگوی این کمیسیون در موجه دانستن ازدواج دختربچه‌ها به مادر بزرگش استناد کرد که در ۹ سالگی شوهر کرد و مشکلی نداشت.

آمارهای ثبت‌احوال ایران در سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهند که خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، خوزستان، زنجان و خراسان شمالی در صدر استان‌هایی قرار دارند که کودکان ۱۰ تا ۱۴ ساله در آنها ازدواج می‌کنند. میانگین سالانه کودک همسری در خراسان رضوی ۶ هزار مورد، آذربایجان شرقی ۴هزار مورد و خوزستان ۲هزار و ۵۰۰ مورد عنوان می‌شود.

 در سال ۹۶، استان زنجان با بیش از ۳۶هزار ازدواج زیر ۱۴ سال پیشگام کودک همسری بوده است. در مناطق مرزی مثل سیستان و بلوچستان ازدواج‌های کودکان بسیار رایج است. مدیرکل ثبت احوال خراسان شمالی به تازگی از ازدواج ۱۰۵۴ دختر ۱۰ تا ۱۴ ساله در این استان در سال گذشته خبر داده است.

نماینده اردبیل در هشدار به آمار ۱۷درصدی ازدواج‌های زیر ۱۸ سال گفته است: «کودکی که اجازه اخذ گواهینامه رانندگی، افتتاح حساب بانکی، معامله و رای‌ دادن ندارد، چگونه اجازه ازدواج می‌یابد؟»

کودک همسری یا کودکـ‌آزاری

کودک همسری معمولا نزد گروه‌های ساکن حاشیه‌ شهرهای بزرگ، مرزنشین‌ها و دهک‌های پایین اجتماعی و فقیر به چشم می‌خورد. برخی خانواده‌ها تنها برای پول، کم کردن یک سر عائله و تامین هزینه زندگی، دختران ۹ تا ۱۰ ساله را به ازدواج افرادی با سن بالا در می‌آورند.

فقر پسران باعث می‌شود آنها در سنین بالاتر ازدواج کند اما عملکرد فقر نزد دختران معکوس است. آنها در سنین پایین اغلب ناخواسته و با اراده والدین به زندگی زناشویی وارد می‌شوند تا هم “یک نانخور کمتر شود” و هم شاید که دختر فرصتی برای ارتقای موقعیت اقتصادی یا اجتماعی بیابد. به این ترتیب و به این سودا، دختران در سنین پایین به عقد مردانی به مراتب بزرگتر از خود در می‌آیند.

هادی شریعتی، عضو هیات مدیره انجمن حمایت از حقوق کودکان می‌گوید: «بازماندگی از تحصیل، تهدید سلامت جسمی و جنسی برای دختران، ورود به بازار کار سیاه برای پسران، خطرات زایمان در سن پایین و سقط جنین از پیامدهای ازدواج کودکان هستند.»

زنانه شدن فقر، گسترش خشونت، خیانت، طلاق، افسردگی، ترک تحصیل، انزوای اجتماعی و فرار از خانه، پیامدهای مستقیم کودک همسری هستند. جدایی ناگهانی از دنیای معصومانه کودکی، مشکلات زایمان زودهنگام، ناتوانی در اداره زندگی و نگاهداری فرزند و پیامدهای روانی و جسمی از آسیب‌های بارز کودک همسری هستند.

معصومه آقاپور علیشایی، نماینده شبستر خرداد ۹۷ گفته بود که ۲۴هزار بیوه زیر ۱۸ سال در ایران وجود دارند. در گروه سنی زیر ۱۴ سال از بین ۴۰۰۰ ازدواج ۱۰۰۰ مورد طلاق گزارش شده است.

تابستان سال ۹۷ مرکز پژوهش‌های مجلس با استناد به آمارهای ثبت احوال گزارش داد که بیشتر دختران نابالغ، به همسری مردانی درآمده‌اند که دستکم ۱۰ سال از آنها بزرگتر بوده‌اند. این گزارش اذعان کرده بود که در سال ۱۳۹۵، سه دختر ۱۰ تا ۱۴ ساله به عقد مردانی ۷۰ ساله در آمده‌اند و ۱۳۸مورد ازدواج‌‌ها با فاصله سنی ۲۵ تا ۲۹ سال ۱۳۸ صورت گرفته است. مرکز پژوهش‌ها این فاصله‌های سنی را غیرطبیعی، و آسیب‌زا توصیف کرده بود.

گزارش یاد شده، طلاق، محرومیت از تحصیل، مرگ و میر ناشی از بارداری، عدم رضایت جنسی، خشونت خانگی، عدم رعایت حقوق کودکی، ناتوانی در امور زندگی، فقدان بلوغ فکری و اجتماعی این گونه ازدواج‌ها از آسیب‌های کودک همسری بر شمرده، اما تصریح کرده است که وضعیت آن گونه بحرانی و حاد نیست که نیازی به تغییر کامل احکام شرعی و قانونی وجود داشته باشد.

طبق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی، نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال و پسر قبل از رسیدن به ۱۵ سال به شرط اجازه پدر و رعایت مصلحت و تشخیص داده امکان پذیر است. کمیسیون قضایی مجلس با اصلاح قانون فعلی و لایحه‌ای که فراکسیون زنان به مجلس برد، موافقت نکرد. در طرح “کودک همسری” سن ازدواج برای پسران ۱۸ و برای دختران ۱۶ سال تعیین شده است.

تا سال ۱۳۷۹سن بلوغ دختران ۹ سال بود و در مجلس ششم  این سقف به ۱۳ سال افزایش یافت. ضرورت اخذ مجوز دادگاه نیز از سال ۱۳۸۱ وارد قوانین ایران شده و تا قبل از آن تنها اجازه ولی کودک کافی بود.

جرم انگاری کودک‌همسری

طرح “کودک همسری” که از سال ۹۵ در دست مطالعه بود و فعالان حقوق کودک و فراکسیون نمایندگان زن آن را به مجلس بردند، در زمستان ۹۷ به دلیل جامع و کامل نبودن” از سوی کمیسیون قضایی با ده عضو مرد رد شد. حسن نوروزی، سخنگوی کمیسیون اعلام کرد که سن بلوغ جوانان در ایران کاهش یافته و تصویب این طرح باعث “افزایش فساد اخلاقی” می‌شود. او حتی خواستار تشویق و تسهیل ازدواج‌ در سنین پایین شد.

آمارهای جهانی نشان می‌دهند که ۷۵۰میلیون دختربچه، متحمل ازدواج زودهنگام شده‌اند. نیجریه، آفریقای مرکزی و چاد در صدر کشورهایی قرار دارند که بیشترین آمار در این زمینه را دارند. در این کشورها نیز عامل اصلی امر  فقر اقتصادی است.

فاطمه ذوالقدر، عضو کمیسیون فرهنگی و فراکسیون زنان مجلس دهم می‌گوید: «ازدواج کودکان باید جرم تلقی شود. باید بتوان از پدر و مادر یا هر فردی که موجب این ازدواج شده شکایت کرد. باید خانواده‌ها را از عواقب انجام چنین کاری ترساند تا مراقب باشند و احتیاط کنند.»

گزارش دفتر مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌داد در فاصله سال‌های ۹۱ تا ۹۵ بین ۴/۹ تا ۵/۶ درصد ازدواج‌های دختران، در گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ سال بوده و  کانون این قبیل ازدواج‌ها، مناطق روستایی، عشایری و حاشیه شهرهاست.

مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش تفصیلی پیشنهاد کرده بود که صلاحیت و اهلیت برای ازدواج افراد نابالغ، در مشاوره با وزارت بهداشت، سازمان نظام روانشناسی یا نیروی انتظامی تشخیص داده شود و ممنوعیت مطلق ازدواج با دختری که به بلوغ جنسی نرسیده و جرم‌انگاری آن، جرم‌انگاری ممانعت از تحصیل دختران متاهل در مدارس روزانه، تکلیف قانونی گذراندن دوره‌ مهارت‌های زندگی در قالب مشاوره پیش از ازدواج مورد نظر قرار گیرند.

پروانه سلحشوری، رئیس فراکسیون زنان مجلس، پس از رد لایحه افزایش سن ازدواج، از تلاش‌ برای سیاسی کردن مسئله یاد کرده بود. شهیندخت مولاوردی، معاون سابق رئیس جمهوری در امور زنان و خانواده از خانواده‌های ایرانی خواسته از طرح افزایش سن ازدواج حمایت کنند.