به نام فقر، به کام تعصب/ رایزنی زنان مجلس با علی لاریجانی برای تعیین تکلیف طرح کودک‌همسری

الهه محمدی: زود شوهرشان می دهند تا «روی دستشان باد نکنند»؛ دخترانی که یک شبه از دنیای بازی‌های بچه‌گانه به دنیای بزرگ‌ترها پرت می‌شوند و طولی نمی‌کشد که مادران کوچکی می‌شوند که باید بار یک خانواده را بر دوش بکشند. آن‌ها دیگر درس نمی‌خوانند، بازی نمی‌کنند و بیشترشان تازه رسیده به سن جوانی طلاق می‌گیرند.

سالهاست که هزاران کودک که بیشترشان دختر هستند هنوز حتی پا به سن ۱۳ سالگی نگذاشته، ازدواج می‌کنند و سالهاست که فعالان حوزه کودک از آسیب‌های این ازدواج‌ها می‌گویند. ازدواج‌هایی که قدرت، سنت، فقر، هنجارهای اجتماعی و کم‌سوادی در آن دخیلند و چرخه خشونت را علیه دخترانی که زود ازدواج کرده‌اند بیشتر تشدید می‌کند.

همین چند روز پیش بود که خبر رسید ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در آذربایجان شرقی ۴۲ درصد افزایش پیدا کرده و استاندار استان مرکزی درباره وضعیت کودک‌همسری هشدار داد.

با اینکه هرچند وقت یک بار عکس یا خبری درباره ازدواج کودکان به ویژه دختربچه‌ها منتشر می‌شود اما نه طرح کودک همسری در مجلس برای ممنوع کردن ازدواج دختران زیر ۱۳ سال به جایی رسیده نه خبری از لایحه‌ای که در این باره در معاونت زنان ریاست‌جمهوری تدوین شده، به گوش می‌رسد.

چه خبر از طرح کودک‌همسری؟

طبق آمار معاونت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، ۱۷ درصد ازدواج دختران در ایران پیش از رسیدن به سن ۱۸ سالگی است و بیش از ۵ درصد زنانی که در این مدت ازدواج کرده‌اند کمتر از ۱۵ سال سن داشته‌اند. طبق آمارهای ثبت احوال، ۹۵ هزار طلاق زیر ۱۹ سال در سال ۱۳۹۵ ثبت شده است.

چند ماه پیش بود که یک فوریت اصلاح ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی یا همان طرح کودک‌همسری در مجلس رای آورد اما بعد به کمیسیون قضایی رفت و در آنجا رای نیاورد. طرحی که از سوی اعضای فراکسیون زنان مجلس و برای ممنوع کرد کامل ازدواج کودکان زیر ۱۳ سال تدوین شده و البته مخالفان زیادی در درون و خارج از مجلس دارد.  بعد از آن که این طرح در کمیسیون قضایی مجلس رای نیاورد گزارش رد این طرح به صحن علنی مجلس آمد و به پیشنهاد علی لاریجانی رییس مجلس و به رای نمایندگان قرار شد که این طرح دوباره در کمیسیون قضایی مجلس مورد بررسی قرار بگیرد و از آن روز تا به حال خبری از این طرح نیست.

طیبه سیاوشی عضو فراکسیون زنان مجلس و از مدافعان طرح کودک‌همسری به خبرآنلاین می‌گوید چند روز پیش او و چند نفر دیگر از اعضای کمیسیون زنان مجلس با علی لاریجانی دیدار کرده و مواردی را که مربوط به حوزه زنان و کودکان می‌شود –که ۶ مورد است- کتبا به او ارائه داده و از او خواسته‌اند تا دستور تعجیلی برای تعیین تکلیف این موارد، بدهد.

او با بیان اینکه ما از آقای لاریجانی خواستیم تا طرح‌های مربوط به زنان و کودکان زودتر در دستور کار کمیسیون‌های مربوطه و صحن علنی قرار بگیرد، می‌گوید: «تعداد طرح‌ها و لوایحی که به کمیسیون قضایی ارسال می شود خیلی زیاد است و همین موضوع دلیل به عقب افتادن این طرح است. همچنین تعداد نمایندگان کمیسیون قضایی مجلس کم است. در هرحال این طرح مدتهاست که در دست بررسی این کمیسیون قرار دارد و هنوز نوبت به بررسی آن نرسیده است.»

او ادامه می‌دهد: «این اصلاحیه به دنبال این است که ازدواج زیر ۱۳ سال برای دختران و زیر ۱۵ سال را برای پسران ممنوع کند. قانونگذاری در این باره قطعا باید اصلاح شود ولی بحث دیگری که وجود دارد این است که نسبت ازدواج این کودکان با فقر ارتباط مستقیمی دارد. یعنی هرچه قدر که حوزه فقرگسترش پیدا می‌کند به تعداد دخترکانی که مجبورند خیلی زود ازدواج کنند، افزوده می‌شود. بحث فقر در واقع یک بار اضافی بر درست نبودن قانونگذاری در این حوزه، آداب و رسوم غلطی که در بعضی روستاها و شهرهای و طوایف وجود دارد.»

سیاوشی می‌گوید کسانی که در حوزه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در حال فعالیت هستند نباید از فعالیت در این زمینه دست بردارند؛ «این بحث، بحث جنسیتی نیست بلکه موضوع، موضوع کودکی کردن است. ما می‌خواهیم با اصلاح قانون کاری کنیم که در واقع این کودکان تا سن ۱۳ سالگی کودکی کنند.»

پژوهشی برای کودک‌همسران 

سال ۱۳۹۵ بود که همزمان با مطرح شدن بیشتر موضوع کودک همسری، جمعیت امام علی (ع)، پژوهشی را در ۱۷ استان کشور انجام داد با عنوان ازدواج کودک در سکونتگاه‌های فقیر ایران. بیش از ۱۰۰ نفر بر روی این پژوهش کار می‌کردند و ۶۰۰ مورد از کودکانی که ازدواج کرده بودند مورد بررسی قرار گرفتند و درباره اینکه آیا از ازدواجشان راضی هستند یا خیر و دیگر مسائل پرسشنامه تهیه شده بود. جامعه هدف این پژوهش زنان و مردان زیر ۳۵ سال بودند که قبل از ۱۸ سالگی ازدواج کرده بودند. گرایش‌ به کودک‌همسری، آمار کودک‌همسری، علل کودک‌همسری، پیامدهای کودک‌همسری و غیره از جمله موارد مطرح شده در پرسشنامه‌های این پژوهش بود.

نتایج این پژوهش در تمامی شهرها درباره علل کودک همسری شباهت بسیاری به یکدیگر داشت و شامل مواردی همچون مسائل مالی خانواده، اعتیاد خانواده، جلوگیری از تحصیل دختران و پسران و آداب و سنن می‌شد.

زهرا کهرام، عضو جمعیت امام علی (ع) و اعضای اصلی این پژوهش با بیان اینکه مساله‌ای که همیشه جمعیت امام علی(ع) مطرح کرده هیچ وقت سیاسی و جانبداری یک طرفه نبوده است، به خبرآنلاین می‌گوید: «ما واقعیتی را که در جامعه وجود دارد مطرح می‌کنیم. بسیاری از این کودکان کاری که هر روز همه ما بر سر چهارراه ها می‌بینیم در سن کودکی از خانه فرار و با هم ازدواج می‌کنند تا از دست پدر و مادرشان فرار کنند. این بچه‌ها خودشان بچه‌دار می‌شوند و بعد خودشان هم به بچه هایشان زور می‌گویند و آن‌ها را مجبور به کار کردن می‌کنند. یعنی در واقع این چرخه ادامه پیدا می‌کند.»

او ادامه می‌دهد: «ما در پژوهشمان مدل ازدواج کودک در قومیت‌های مختلف را درآوردیم که شامل عرب‌های خوزستان، ترک‌های آذربایجان  و … می‌شد. در بسیاری از استان‌های ما کودک همسری رواج دارد. در این استان‌ها مردی با سن بالا با دختربچه‌ای در سن خیلی پایین ازدواج می‌کند.  بسیاری از این دختربچه‌ها زن دوم و سوم این مردان می‌شوند و این ازدواج‌ها ثبت می‌شود. در سالنامه آماری سازمان ثبت احوال این موضوع آورده است، در این سالنامه آورده شده که چقدر ازدواج پیرمرد ۷۰ ساله با دختر ۱۵ ساله داریم. قطعا این موضوع آسیب است. اگرموردهای کودک همسری رسانه‌ای نشود اتفاقی هم برای آن ها نمی‌ افتد و این نوع ازدواج‌ها ادامه پیدا می‌کند.»

فرهنگ، سنت، قانون

حفظ آبرو و شرف خانوادگی، فقر و ارزش‌های سنتی در ارتباط با خانواده از عوامل مهم ازدواج کودکان در بسیاری از مناطق ایران است. پژوهش‌های موجود درباره کودک همسری نشان می‌دهد که این نوع ازدواج‌ها باعث شیوع اختلالات خلقی از جمله افسردگی، اختلالات اضطرابی، وسواس شده و پیامدهای اجتماعی ای همچون فرار از خانه، خودسوزی و خودکشی، همسرآزاری، نداشتن مهارت فرزندپروری و… را به دنبال دارد. موضوعاتی که لزوم دخالت قانونی در کنار فرهنگ‌سازی را بیشتر ضروری می‌کند.

کهرام ضمن تاکید بر این عوامل با بیان اینکه در کشور ما فروش دختران با عناوین مختلفی اتفاق می‌افتد که یک دختر را به مردان سن بالا می‌فروشند، می‌گوید: «این امر حتی بدین شکل اتفاق می‌افتد که دختری ۱۰ ، ۱۱ ساله به عنوان همسر سوم یا چهارم  مردی ۵۰ ساله عقد می‌شود و در ازای آن خانواده هدیه‌ای مثل ماشین و مقداری پول و …دریافت می‌کند. عده‌ای از دخترانی که به سوالات پژوهش ما پاسخ دادند گفتند که برای فرار از خانواده تن به ازدواج داده‌اند و عده دیگری گفتند که به خاطر نگاه فرهنگی‌ای که وجود دارد که دختر باید زود ازدواج کند، ازدواج کرده‌اند.»

او ادامه می‌دهد: «این موضوع، موضوعی فرهنگی است و تنها مربوط به قانون نمی‌شود، گرچه که عوامل بازدارنده قانونی می‌تواند تاثیرگذار باشد. همانطور که در موارد مختلف کودک همسری وقتی دادستانی ورود کرده، توانسته جلوی بعضی از این ازدواج‌ها را بگیرد. درباره این ظلمی که در حال اتفاق افتادن است قانون نباید ساکت بماند. در متن قانون ازدواج زیر ۱۳ سال با اجازه دادگاه صالحه یا اجازه ولی مجاز شمرده می‌شود و همین اجازه ولی باعث می‌شود بسیاری از دختران زیر ۱۳ سال ازدواج کنند و چون متن قانون به این موضوع اشاره داشته دادستانی هم نمی‌تواند به سادگی جلویش را بگیرد.»

کهرام  مساله ناتوانی در ازدواج کودکان  را مساله مهمی می‌داند و می گوید: «بسیاری از این کودکانی که ما با آن‌ها در پژوهشمان صحبت کردیم اصلا ازدواج را نمی‌شناختند. این کودکان به هیچ نوع بلوغی نرسیده‌اند و در مورد بسیاری از موضوعات درباره ازدواج هیچ آگاهی‌ای ندارند. یکی از این دختران به ما می‌گفت که من را بعد از مدرسه به آرایشگاه بردند و من فکر می‌کردم که یک مهمانی است که بعد از آن من را دوباره به خانه پدر و مادرم برمی‌گردانند. یک بچه ۱۰ ساله از کجا بداند که قرار است مادر بشود و مسوولیت‌های یک خانواده را بر عهده بگیرد.»