ازدواج زیر سن قانونی: بازی خطرناک با جان کودکان

ازدواج از دیرباز امری مقدس در میان ادیان و فرهنگ‌های مختلف بوده‌است. شروع زندگی مشترک بین دو زوج، هم‌چنین مورد حمایت قانون و عرف در کشور ما نیز هست. روند ازدواج در طول تاریخ در ایران نیز دچار تحولات فراوانی شده است. ازدواج‌های فامیلی، چند همسری، ازدواج در سنین بسیار پایین تا بالارفتن سن ازدواج در ایران و انتخاب روابط آزاد بدون عقد و نکاح قانونی نشان‌گر تحولات در این پدیده است. هم‌چنین بر اساس آمار سال ۱۳۸۹، تعداد ۳۷۰۰۰ کودک ۱۰ تا ۱۸ ساله طلاق گرفته و یا بیوه بوده‌اند. در هر سال ۸۰۰ دختر ۱۰ تا ۱۴ سال و ۱۵ هزار دختر ۱۵ تا ۱۹ سال در ایران طلاق گرفته‌اند. فقر مادی و باورهای سنتی علت این ازدواج‌های زودهنگام است. (دویچه وله)

طرح مساله

سن ازدواج در ایران به چه سنی گفته می‌شود؟ آیا ایران قوانین بین‌المللی در راستای حمایت از حقوق کودک را رعایت می‌کند؟ چه قوانینی در راستای جلوگیری از ازدواج کودکان پس از انقلاب اسلامی در نظر گرفته شده؟ با وجود پیشرفت‌های گسترده و هم‌چنین به رسمیت شناختن کنوانسیون حقوق کودک در ایران، آمارها می‌گویند ۲۰ درصد ازدواج‌های دختران در ایران  زیر سن قانونی است. این ازدواج‌ها باعث بروز نابهنجاری‌ها و لطمات جسمی و روانی بر افرادی می‌شود که در سنین پایین مجبور به ازدواج می‌شوند و متاسفانه از بعد از انقلاب سن قانونی ازدواج از ۱۸ سال به سن شرعی یعنی  ۹ سال و ۱۵ سال تغییریافت که این امر خلاف موازین بین‌المللی است.

ازدواج پیامبر اسلام با دختران خردسال یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که فقها و مراجع با استناد به آن این امر را در شریعت اسلام حلال می‌دانند. نظر مشهور در فقه امامیه رابطه جنسی کامل شوهر با همسر نابالغش را ممنوع اما انواع دیگر رابطه جنسی با همسر نابالغ را بلا‌اشکال می‌داند. آیت الله خمینی در این مورد در رساله‌اش می‌نویسد: «کسی که زوجه‌ای کمتر از نه سال دارد وطی او برای وی جایز نیست چه این‌که زوجه دائمی باشد، و چه منقطع، و اما سایر کام‌گیری‌ها از قبیل لمس به شهوت و آغوش گرفتن و تفخیذ اشکال ندارد هر چند شیرخواره باشد، و اگر قبل از نه سال او را وطی کند اگر افضاء نکرده‌باشد به غیر از گناه چیزی بر او نیست». (تحریرالوسیله، ایت الله خمینی)

علل ازدواج زود هنگام در ایران

فقر اقتصادی و نابرابری جنسیتی عامل اصلی ازدواج کودکان به ویژه دختران نابالغ است. آمار حاکی از آن است که مشخصا خانواده‌های بی‌بضاعت به دلایل اقتصادی کودکان را مجبور یا تشویق به ازدواج می‌کنند. غالبا در این گونه موارد داماد به خانواده عروس که اغلب از لحاظ مالی در شرایط خوبی نیستند پولی به عنوان شیربها پرداخت می‌کند. از عوامل مهم دیگر مسائل مذهبی و فقر فرهنگی است. در بسیاری از جوامع دوشیزه بودن دختران پیش از ازدواج  و حفظ بکارت یک اقدام حیاتی است و ترس خانواده‌ها از ضایع شدن بکارت، باعث می‌شود آن‌ها به ضمانتی اجتماعی، هم‌چون اجبار این کودکان به ازدواج زودهنگام روی آورند و البته توجیهات مذهبی نه تنها در بسیاری از موارد این ازدواج‌ها را قانونی و شرعی می‌داند، بلکه بعضا به تبلیغ و تشویق آن نیز می‌پردازد.

آمار و قوانین مربوطه

بنا به سرشماری عمومی مسکن و نفوس در سال (۹۰ )، ۱۲ هزار و ۸۳۸ نفر پسر و  ۴۶ هزار و ۱۶۵ دختر در سنین ۱۰ تا ۱۴ سال متاهل بوده‌اند. این رقم در بازه‌ی سنی ۱۵ تا ۱۹ سال، به ترتیب ۷۰ هزار و ۶۲۶ و ۶۸۷ هزار و ۱۵۳ نفر است.

طبق آمار ثبت احوال کشور از سال ۸۹ تا ۹۰ ازدواج دختران زیر سن قانونی رشد ۴۹ درصدی داشته‌است.  قبل از انقلاب و به طور مشخص پس از دوره‌ی رضا شاه ، دختر زیر ۱۸ اجازه ازدواج نداشت و اگرخانواده‌ها اصرار داشتند با تغییر در شناسنامه سن دختر را بالا می‌بردند اما بعد از انقلاب با مطرح شدن بحث شرعی سن ازدواج زیر ۱۳ سال اعلام شد. هم‌چنین قبل از انقلاب، در بحث ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی و ماده ۱۲۰۹ سن رشد ۱۸ سال بود و دفاتر اسناد رسمی ازدواج اجازه نداشتند ازدواج زیر ۱۸ سال را ثبت کنند، اما بعد از انقلاب ماده ۱۲۰۹ حذف و ماده ۱۲۱۰ اصلاح و اعلام شد که کسی نمی تواند تنها به خاطر نرسیدن به سن رشد مهجور بماند. یعنی سن بلوغ اصل و ملاک شده است. البته برای ازدواج در بعضی کشورها سن مشخصی و در بعضی دیگر، سن رشد ملاک است اما در ایران و بعضی از کشورهای اسلامی جنبه‌ی شرعی مساله نیز در نظر گرفته شده و لذا سن بلوغ شرعی ملاک محسوب می‌شود.

بر اساس توافق‌نامه‌های بین‌المللی، هر ازدواج زیر سن ۱۸ سال، ازدواج با کودک محسوب می‌شود و جوامع ملزم به جلوگیری از آن هستند. در ایران ۲۰ درصد ازدواج‌ها – بنا به آمار‌های رسمی –  زیر ۱۸ سال است. این بدین معنی است که در حال حاضر جامعه‌ی ایرانی در قبال این مسأله با شرایط بحرانی روبرو است.  طبق ماده ی ۱۰۴۱ قانون مدنی ایران عقد دختران قبل از ۱۳ سالگی منوط به اذن ولی و شرایط مصلحت یا تشخیص دادگاه است. این یعنی سن قانونی در ایران برای دختر بچه‌ها ۱۳ سال است نه ۱۸ سال و فاجعه آن جاست که دست والدین برای ازدواج کودکان زیر ۱۳ سال باز گذاشته شده‌است. برای پسران هم این سن طبق قانون ۱۵ سال است. در واقع به جای کنترل و مواجهه با این آسیب اجتماعی قانون نه تنها اقدام درخوری نمی‌کند، بلکه شرایط قانونی برای این ازدواج‌ها را هم‌وار کرده است.  متاسفانه کودکان از حمایت‌های قانونی در این زمینه برخوردار نیستند 

مشکلات روحی و جسمی

دخترانی که در سنین پایین ( حدود ۱۳ یا ۱۴ سال) به میل خود و یا بالاجبار ازدواج کرده‌اند به دلیل آن‌که نمی‌توانند دوران نوجوانی خود را به درستی طی نمایند به تدریج دچار انواع بیماری‌های روحی و روانی می‌شوند و به فرار از خانه، فرار به خانه پدری، طلاق و … روی می‌آورند. از این دست اخبار طی سال‌های گذشته در اغلب نقاط کشور به وفور شنیده شده‌است.  علاوه بر معضلات فوق، دختری که خود در سنین کودکی است صاحب فرزند یا فرزندانی می‌شود که مسوولیت مادری‌شان بر گردن اوست، که هم از لحاظ اجتماعی و هم از لحاظ شرعی مسوولیتی سنگین محسوب می‌شود. در مورد فرزندانی که یک کودک ( و یا نوجوان) به دنیا آورده و بزرگ کرده و تحویل جامعه داده است، آیا می‌توان انتظار داشت که در آینده بتوانند افراد مفیدی برای جامعه بوده و زندگی خصوصی و اجتماعی مناسب داشته باشند؟

معضلات و آسیب‌های اجتماعی یاد شده چنان زیاد است که در سریع‌ترین زمان ممکن باید روند صعودی آن متوقف گردد. گرچه خلاء قانونی نیز در این خصوص در کشور وجود دارد ولی مهم‌ترین عامل موثر می‌تواند فرهنگ باشد. باید خانواده‌های ایرانی سعی و اراده کنند تا عدم‌ ازدواج دختران در سنین نوجوانی به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود، قبل از این‌که بحران اجتماعی حاصل‌ شده عمیق‌تر گردد.

بر اساس معیارهای سازمان جهانی بهداشت، کودک‌آزاری عبارت است از قرار دادن کودک در مکان‌های ترسناک، محروم کردن کودکان از بازی و تفریح، تنها گذاشتن کودک در منزل، اخراج از منزل و طرد کودک، اجازه گریه نداشتن و کنترل احساسات کودک، عدم ارتباط چشمی و گوش ندادن به کودک، مسخره کردن و ایجاد حس حقارت در کودک، طرد و آزار کودک با جنسیت غیردل‌خواه، سرزنش و ملامت کودک در حضور دیگران، بی‌توجهی به بهداشت، تغذیه و پوشاک کودک، بهره‌کشی و توقعات نامعقول از کودک، استفاده از کودک برای تحریک جنسی بزرگ‌سالان، محروم کردن کودک از محبت و آغوش گرم، استفاده نادرست از داروهای خواب‌آور برای کودک، مشاجره‌های خانوادگی در حضور کودک، استفاده از الکل و موادمخدر در حضور کودک، کتک زدن و تنبیه جسمی کودک.

برای مبارزه با کودک‌آزاری قانون حمایت از کودکان و نـوجوانان در سال ۱۳۸۱ در ۹ ماده به تصویب رسید و عمــلا جرمی به نام کودک‌آزاری با ضمانت اجرای حبس یا جزای نقدی وارد مجموعه قوانین کیفری شد. ولی متاسفانه قوانین مذکور با توجه به اجازه ازدواج در سنین پایین عملا بدون استفاده و محدود به موارد جزیی شده‌است و هیچ کمکی به دخترانی که در نوجوانی با اسم ازدواج عملا مورد تجاوز قرار می‌گیرند، نمی‌کند.

ماده ۱: «کلیه اشخاصی که به سن ۱۸ سال تمام هجـری شمسی نرسیده‌اند از حمایت‌های قانونی مذکور در این قانون بهره‌مند می‌شوند.» قانون‌گذار به تقلید از ماده ۱ کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹) که معیار شناخت کودک را سن زیر ۱۸ سال قرار داده است، در این ماده نیز دامنه حمایت کیفری را شامل افراد زیر ۱۸ سال قرار داده و مقرر کرده است که هر فرد از بدو تولد تا رسیدن به سن ۱۸ سال تمام، مشمول مقررات این قانون می‌شود.

این در صورتی است که قانون گذار با توجه به کنوانسیون حقوق کودک عملا با توسل به شرع و در راستای کام‌جویی ، تجاوز مردان را به دختران نوجوان، قانونی کرده‌است . ماده ۳۴ کنوانسیون نیز، می‌گوید کودکان باید در برابر تمام اشکال سواستفاده‌ و استثمار جنسی حمایت شوند. بدین منظور، کشورهای عضو باید اقدامات ملی، دو و چند جانبه را در جهت جلوگیری از مواردی مانند تشویق یا وادار نمودن کودکان برای درگیری در هر گونه فعالیت‌های جنسی، استفاده استثماری از کودکان در فاحشه‌گری و سایر اعمال غیر قانونی جنسی  و … به عمل آورند. ( کنوانسیون حقوق کودک، مصوب ۱۹۸۹)

این در حالی است که دخترانی که در سنین پایین ازدواج می‌کنند عملا قربانی کودک آزاری محسوب شده و با آنان به عنوان برده‌ی جنسی رفتار می‌شود. خشونتی که نسبت به این کودکان توسط شوهران‌شان روا داشته می‌شود بسیار بیش از تجربه‌ی سایر کودکان از خشونت است و مشکلات جنسی مانند افضا نوجوان ( افضا به معنای يكی شدن دو مجرای بول و حيض يا حيض و غائط) در این دست کودکان بسیار شایع است. آمارها نشان می‌دهند که میزان مرگ و میر مادران باردار در سنین نوجوانی هم بیشتر از سایر سنین است.

به بحث در مورد کودک آزاری به طور مفصل در مقاله‌های بعدی خواهیم پرداخت.سایت خودنویس 16 دیماه