کودکان کار و خیابان ، سیاست ها، چالش ها و راه آینده

  سازمان بهزیستی کشور از بدو تأسیس خود در سال 1359 به‌عنوان سازمانی «دوستدار کودک» شناخته شده و سیاست‌ها و برنامه‌های خود را با هدف نهایی ارتقای کیفیت زندگی کودکان با توجه به مصالح عالیه ایشان طراحی و اجرا می‌کند. سیاست‌های اصلی سازمان بهزیستی در حوزه کودکان عبارت از فراهم‌آوری زمینه‌های رشد و تکامل همه جانبه کودکان، اجرای برنامه‌های حمایتی برای کودکان نیازمند، شناسایی کودکان در معرض آسیب و ارائه خدمات بهنـگام و تخصصی به ایشان و حمایت اجتماعی، حقوقی و اقتصادی از کـودکان آسیب دیـده است.

 در حال حاضر بیش از 600 هزار کودک زیر سن پیش دبستان در حدود 15000مهد کودک در سراسر کشور از خدمات مختلف مراقبتی، تربیتی و آموزشی بر اساس قوانین موجود بهره‌مند می‌شوند که از این میان حدود 7500 روستا مهد و 1200مهد در مناطق حاشیه‌ای قرار دارد. سازمان بهزیستی در زمینه‌های مختلف از جمله ارائه یک وعده غذای گرم و کمک هزینه شهریه به این دسته از مهدهای کودک کمک می‌کند. لازم به ذکر است میزان شهریه دریافتی از خانواده‌های کودکان در روستا مهدها، بسیار ناچیز و میزان متوسط دریافتی ماهانه حدود20 هزار تومان است. یکی دیگر از اقدامات سازمان بهزیستی حمایت از کودکان بی‌سرپرست و دارای سرپرست غیر مؤثر (بد سرپرست) است و حدود 10 هزار کودک در بیش از 650 مرکز شبانه روزی در سراسر کشور و با حمایت و مشارکت بالای خیرین و مؤسسات خیریه نگهداری شده و از حمایت‌های تحصیـلی، بهداشتی، اوقات فراغت، بیمـه آتیـه، اشتغــال و سایر حمایت‌های مورد نیاز برخوردار می‌شوند.

در ضمن حدود 17000 کودک نیز در خانواده‌های جایگزین و خانواده‌های سببی و نسبی، تحت حمایت بهزیستی قرار دارند.

یکی دیگر از اقدامات اساسی سازمان بهزیستی شناسایی کودکان در معرض آسیب و حمایت از آنها است. این سازمان با راه‌اندازی 358 مرکز اورژانس اجتماعی در تمامی شهرهای دارای 000/50 نفر جمعیت حضور فعال داشته و شماره تلفن اورژانس 123 جهت ارتباط 24 ساعته مردم با شبکه اورژانس اجتماعی در دسترس می‌باشد و یکی از مهم‌ترین وظایف اورژانس اجتماعی در خصوص شناسایی موارد کودک آزاری و مداخله بهنگام است.

موضوع کودکان کار و خیابان نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. آیین نامه ساماندهی کودکان خیابانی مصوب هیأت وزیران در سال 1384 تکالیف مختلفی را برای تمامی دستگاه‌های مرتبط تعیین کرده است. از میان این تکالیف می‌توان به روند شناسایی، جذب و پذیرش کودکان، توانمندسازی کودکان خیابانی، تأمین مکان و تجهیز آن، حمایت‌های بهداشتی و حقوقی و سایر حمایت‌ها اشاره کرد. از نظر سازمان بهزیستی حضور کودکان و وجود کودکان کار و خیابان با ســلامت ایشان و مصالح عالیه آنها در تضاد واضح می‌باشد و تمامی سعـی سیاستگذاران و سازمان‌های دولتی و غیردولتی می‌بایست در جهت حذف کار کودکان باشد اما این مهم چگونه اتفاق می‌افتد؟

اساساً در دنیا دو رویکرد کلی به موضوع کار کودک وجود دارد. رویکرد اول که تا حدودی نیز شایع می‌باشد این است که، کار کودک را بپذیریم و با «رویکرد کاهش آسیب» سعی کنیم که کودک از خطرات کار از جمله کار در خیابان مصون بماند. این روش می‌تواند با حضور پاره وقت کودک در خیابان، در کنار حضور پاره وقت او در مراکز روزانه آموزشی و تربیتی یا کمک موردی به خانواده‌های ایشان و بعضاً توانمندسازانه انجام شود. نکته تمرکز این رویکرد بر اساس پذیرفتن شرایط موجود و سازگاری با آن بوده و هدف عملیاتی و قابل دستیابی آن که البته بسیار مهم و حیاتی است، همانگونه که در بالا اشاره شد، کاهش عوارض ناشی از حضور کودک در محیط‌های کار (خیابان، کارگاه‌ها، کار زباله گردی و…) می‌باشد.

رویکرد دوم براساس پژوهش‌ها و ارزشیابی‌های انجام شده از برنامه‌های مداخله‌ای در حوزه کودکان کار و خیابان، «رویکرد توسعه ای» که مبتنی بر برنامه‌ریزی جهت خروج کودک از چرخه کار است بنا نهاده شده است. در این رویکرد، اتخاذ سیاست کاهش آسیب به‌عنوان یک رویکرد دراز مدت و دائمی مورد پذیرش نبوده و برنامه‌ریزی‌ها می‌بایست به صورتی باشد که طی زمان‌بندی مشخص به حذف کار کودک و خروج کودک از چرخه کار منجر شود.

سازمان بهزیستی گرچه خود طی سالیان گذشته مروج یا پایه‌گذار مراکز بسیاری در حوزه کودکان کار و خیابان با رویکرد کاهش آسیب بوده است (مراکز حمایتی آموزش کودک و خانواده) اما با توجه به بررسی‌ها و پژوهش‌های انجام شده، سیاست‌ها و رویکرد‌های کنونی خود را مبتنی بر مدل «رویکرد توسعه ای» بنا نهاده است، گرچه معتقد است که برای مدت زمان کوتاه می‌توان از «رویکرد کاهش آسیب» نیز استفاده کرد.

اعتقاد سازمان بهزیستی در مورد موفقیت در کنترل و کاهش مشکلات اجتماعی از جمله کودکان کار بر دو اصل پایه‌ای استوار است. یکی اجرای کامل فرآیند مداخله: در اینجا شناسایی، جذب، پذیرش و توانمندسازی کودکان و خانواده ایشان؛ و دیگری تداوم اجرای برنامه حمایتی کودکان کار است. در واقع هم اجرای کامل فرآیند و هم تداوم اجرای برنامه به منظور موفقیت هر برنامه‌ای می‌بایست مورد نظر قرار گیرد. در حوزه کودکان کار و خیابان و اساساً کودکان کار، چالش‌های زیادی وجود دارد. از جمله این چالش‌ها می‌توان به درصد بالای کودکان غیر ایرانی (در تهران حدود 86درصد کل کودکان کار و خیابان)، عدم احراز هویت تعداد قابل توجهی از این کودکان به‌دلیل نبود اوراق هویتی، ورود غیر مجاز یا حضور غیر مجاز تعداد زیادی از کودکان اتباع خارجی، بهره کشی از این کودکان بویژه کودکان اتباع غیر ایرانی در کار کودک که یکی از بدترین اشکال آن را در پدیده زباله گردی می‌توان دید، عدم اقدامات عملیاتی چه در اجرای سیاست‌های مهاجرتی کشور و چه درباره کودکان و خانواده‌های اتباع کودکان غیر ایرانی در پدیده کار کودکان و نکته آخر و البته بسیار حائز اهمیت، عدم تخصیص منابع لازم و بموقع توسط نهادهای برنامه‌ریزی کلان و بودجه‌ای، جهت حمایت و توانمند‌سازی کودکان کار و خانواده‌های ایشان است.

سازمان بهزیستی بر اساس فرآیندهای مشخص شده کاری و با اتخاذ رویکرد «مدیریت مورد» و با همکاری دستگاه‌های مشخص شده در آیین نامه ساماندهی کودکان خیابانی شامل دستگاه‌ها و نهادها و نیز سازمان‌های مردم نهاد، برنامه‌های مداخله‌ای و حمایتی خود را طراحی و اجرا می‌کند. از نظر ما «هر کودک بازمانده، یک فرصت از دست رفته است» و می‌بایست تلاش کنیم کودکی آنها را به آنان بازگردانیم. خیابان، جای کودکان نیست. بر این اساس، سازمان بهزیستی در سه عرصه کودکان کار و خیابان، کودکان شاغل در حوزه زباله گردی و کودکان در کارگاه‌ها، هماهنگی‌ها و اقدامات مختلفی را انجام داده و در حال اجرا دارد که می‌توان به جذب و پذیرش کودکان از سطح خیابان، موافقت شهرداری تهران بر الزام پیمانکاران به منظور حذف کودکان از فرآیند زباله گردی و منع به کارگیری کودکان توسط پیمانکاران دست اول و دست دوم و نظارت و پیگیری اداره روابط کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با همکاری سمن‌ها در شناسایی و کنترل کارگاه‌هایی که کودکان را به کار می‌گیرند نام برد.

امیــدواریم که با همــکاری تمامــی نهادهای دولتی، غیر دولتی، مؤسسات خیریه، پژوهشگران و مؤسسات تحقیقاتی، رسانه‌ها و مردم عزیز کشورمان بتوانیم در جهت حذف کار کودک اقدام نماییم و بر این اساس سازمان بهزیستی پیشنهاد می‌نماید تدوین برنامه‌ای جامع با اهداف زمان‌بندی شده به منظور حذف کار کودک در دستور کار سیاستگذاران ارشد کشور قرار گیرد.