در ضرورت و فوریت بازگشایی حضوری مدارس/ احمد مدادی
۰۴ مهر ۱۴۰۰
ماهنامه خط صلح – آیا مدارس باید در سال تحصیلی حضوری باشد یا آنلاین؟ این سوال مهم و سرراست این روزهاست که نه تنها خانوده‌ها و دانش آموزان و معلمان در ایران، بلکه تمام دولت‌ها و سازمان مهم بین‌المللی در پی پاسخ آن هستند. سوالی که در ابتدا خیلی ساده به نظر می‌رسد و عموماً در یکی-دو جمله و دقیقه پاسخی برای آن پیدا می‌کنند، اما واقعیت این است که این سوال شاید پیچیده‌ترین، پرهزینه‌ترین و یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی است که جهان آموزش در یک‌صد سال گذشته در سراسر جهان با آن روبه‌رو بوده است.
با بحرانی که کرونا در جان آموزش انداخته، چه باید کرد؟
بحرانی که به‌گفته‌ی بانک جهانی مهم‌ترین بحران آموزشی جهان در صد سال اخیر (۱) یا به قول نخست‌وزیر شیلی یک زلزله‌ی سهمگین در آموزش بوده است.
اواخر مردادماه امسال سه ارگان اصلی متولی آموزش در دنیا یعنی یونسکو، یونیسف و بانک جهانی طی یک اطلاعیه‌ی مهم مشترک از تمام دولت‌ها خواستند که هرچه سریع‌تر و در اولین فرصت ممکن مدارس را به شکل حضوری بازگشایی کنند و حتی گام را از این هم فراتر گذاشتند و تصریح کردند که سیستم‌های آموزشی نیازی ندارند برای بازگشایی منتظر تکمیل واکسیناسیون معلمان یا پوشش جامع واکسن بمانند.
آمار چه می‌گوید؟ (۲)
چیزی که کارشناسان سازمان‌های بین‌المللی متولی آموزش در جهان را نگران و آشفته ساخته، نتایجی است که از تجزیه و تحلیل دیتاهای آموزشی در دوره‌ی کرونا به دست آورده‌‌اند؛ به گونه‌ای که به گفته‌ی مسئول بخش آموزش بانک جهانی، بحران کرونا تمام پیشرفت‌های جهانی در آموزش و سوادآموزی در دو دهه‌ی گذشته را از بین برده و شاخص‌های آماری آموزش به شکل نگران‌کننده‌ای منفی شده‌اند و دستاوردهای دو دهه‌ی گذشته در معرض بحران و خطر قرار دارند (۳).
از فروردین ۹۹ تا شهریور ۱۴۰۰ تحصیل حدود هشتصدوهفتاد‌میلیون دانش‌آموز در کشورهای مختلف جهان دچار اخلال شده؛ به طوری که صدوشصت‌وهشت‌میلیون دانش‌آموز در سال تحصیلی گذشته بخشی یا تمام سال تحصیلی گذشته را در مدرسه نبوده‌اند. طبق آخرین آمار سازمان یونسکو هنوز بیست‌وهفت‌درصد از کشورها شامل ایران به بسته‌ماندن مدارس ادامه می‌دهند. متوسط بسته‌ماندن مدارس در دنیا هفتادوشش روز بوده، در حالی که این آمار در خاورمیانه و شرق آسیا به حدود دویست روز می‌رسد. از جمله بخش‌های جالب توجه آمار این است که حدود صدوچهل‌میلیون دانش‌آموز کلاس‌اولی هنوز نتوانسته‌اند مدرسه را ببینند. آماری از این دست چه چیز مهمی را نشان می‌دهد؟
عدالت آموزشی قربانی بزرگ بسته‌ماندن مدارس
آموزش آنلاین و بسته‌ماندن طولانی‌مدت مدارس حرکت جهانی به سمت عدالت آموزشی را مختل کرده و جهان آموزش پس از کرونا ناعادلانه‌تر از قبل شده. دسترسی به آموزش‌های ابتدایی و اولیه برای خانواده‌های کم‌درآمد یا فقیر سخت‌تر و تلاش‌ها برای بازگردندان دانشآموزان بازمانده از تحصیل متوقف شده. در سال تحصیلی گذشته حدود بیست‌ونه‌درصد از دانشآموزان مقطع ابتدایی جهان تحت پوشش آموزش آنلاین قرار نگرفته‌اند. در ایران نیز طبق گفته‌ی مسئولان حدود سی‌درصد از دانشآموزان از پوشش تحصیلی مفید و موثر بازمانده‌اند.
اما گسترش بی‌عدالتی آموزشی تنها مختص دانش‌آموزانی نیست که از پوشش تحصیلی آموزش آنلاین بازمانده‌اند. وضعیت عدالت آموزشی و دسترسی به آموزش باکیفیت در میان دانش‌آموزانی که به آموزش آنلاین هم دسترسی داشته‌اند، نگران کننده است. طبق آخرین تحقیقات بانک جهانی، در دوره‌ی کرونا درصد کودکان ده‌ساله‌ای که نمی‌توانند یک متن ساده را بخوانند و بفهمند، در کل دنیا حدود ده‌درصد افزایش پیدا کرده و از پنجاه‌وسه‌درصد به شصت‌وسه‌درصد رسیده است.
مطالعات انجام‌شده از افت شدید کیفیت آموزشی، به ویژه در آموزش دولتی حکایت دارد. مطابق تحقیقات انجام‌شده در سائوپائولوی برزیل دانشآموزان در سال تحصیلی گذشته فقط بیست‌وهفت‌درصد از مطالبی را که قرار بوده تدریس شود، یاد گرفته‌اند. طبق یک تحقیق دیگر در شیلی در بین دانشآموزان کلاس‌های ششم تا دوازدهم، میزان یادگیری خواندن و نوشتن شصت‌درصد و میزان یادگیری سرفصل‌های تدریس‌شده‌ی درس ریاضی بین بیست‌وهفت تا چهل‌وهفت‌درصد بوده است.
آماری از ارزیابی پایان سال تحصیلی گذشته در ایران منتشر نشده، اما مشاهدات و بررسی‌های میدانی معلمان نشان می‌دهد که وضعیت ارزیابی پیشرفت تحصیلی در ایران نیز نگران‌کننده است.
بسته ماندن مدارس به چه قیمتی؟
آمار و شاخص‌های مربوط به پوشش تحصیلی یا افت کیفیت آموزش تنها عوارض بسته‌ماندن مدارس نیستند. اگرچه بسیاری از آمارها هنوز دقیقاً مشخص نشده یا منتشر نشده یا تحقیقات علمی به مرحله‌ی انتشار نرسیده، اما شواهد و گزارش‌های پراکنده و گاه حتی رسمی زیادی از مشکلات و بحران‌هایی منتشر شده که مستقیماً با بسته‌ماندن مدارس و جاماندن از چرخه‌ی آموزش در ارتباطند.
افزایش مشکلات روحی و روانی دانشآموزان به قدری گسترده بوده که در بیانیه‌ی مشترک سه ارگان بین‌المللی هم ابراز نگرانی شده. گزارش‌های غیررسمی از افزایش تعداد خودکشی دانشآموزان ایرانی منتشر شده؛ علاوه بر آن افزایش تعداد کودکان کار و ازدواج کودکان دختر از عواقب خارج‌شدن دانشآموزان از چرخه‌ی پوشش تحصیلی است.
افزایش شکاف دیجیتال بین گروه‌های درآمدی مختلف و در پی آن افزایش شکاف جنسیتی در جهان آموزش از جمله دغدغه‌های این روزهای کارشناسان آموزش بین‌الملل است؛ بحران‌هایی که حل آن‌ها شاید به سال‌ها زمان نیاز داشته باشد.
آیا بازگشایی مدارس به گسترش کرونا می‌انجامد؟
اوایل همه‌گیری کرونا پیش‌بینی‌ها این بود که مدارس می‌توانند کانون‌های تکثیر و گسترش کرونا باشند. بر اساس پیش‌بینی متخصصان و برای جلوگیری از بحرانی که ابعاد و عواقب آن اوایل مشخص نبود، تعطیلی مدارس از جمله اولین اقداماتی بود که بسیاری از دولت‌ها و کشورها انجام دادند. با شروع واکسیناسیون یونسکو و یونیسف از دولت‌ها خواستند که معلمان را در اولویت دریافت واکسیناسیون قرار دهند، اما طبق گزارش مرکز پیگیری تاثیر کرونا بر آموزش تنها نیمی از کشورهای جهان این اولویت را برای معلمان قائل شدند. ایران نیز هرچند دیر به جمع این کشورها پیوست، اما در تابستان گذشته موفقیت نسبتاً خوبی در واکسیناسیون معلمان داشته.
با گذشت حدود بیست ماه نتایج تحقیقات مراکز معتبر علمی و پزشکی تصویر متفاوتی را پیش روی سیاست‌گذاران آموزشی قرار می‌دهد که تا حد زیادی با تصور اولیه متفاوت است. طبق تحقیقات علمی مرکز کنترل بیماری‌های واگیردار اروپا (۴) ریسک ابتلا به بیماری در مدارس بیش‌تر از خانه و سایر بخش‌های جامعه نیست. تحقیقات متعدد دیگری در اروپا، آمریکا و آلمان نشان می‌دهد که برآوردهای اولیه از تاثیر مدارس در گسترش ویروس -حتی در جاهایی که واکسیناسیون کامل انجام شده- دقیق و واقعی نبوده است.
راه حل: مدارس را باز کنید!
راهحل پیشنهادی توسط کارشناسان به همین روشنی و صراحت است. لحظه‌ای در بازگشایی حضوری مدارس تعلل نکنید! اما بانک جهانی، یونسکو و یونیسف این درخواست اقدام فوری را به همراه پیشنهاداتی در دو بخش ارائه کرده‌اند که می‌توان آن را بازگشایی مسئولانه‌ی مدارس توسط دولت‌ها و متولیان بخش غیردولتی خواند.
راهحل: مدارس را این‌گونه باز کنید!
برای کاهش و مدیریت ریسک بازگشایی حضوری مدارس باید اقدامات ضروری انجام گیرد. از جمله مواردی که در چارچوب کاری یونیسف برای بازگشایی مدارس آمده:
رعایت فاصله‌ی اجتماعی در کلاس‌های درس
اجباری‌بودن و در دسترس‌بودن ماسک برای معلمان و دانشآموزان
در دسترس‌بودن مواد ضدعفونی‌کننده‌ی دست‌ها در تمام اتاق‌ها و ساختمان‌ها
تعبیه و راه‌اندازی سیستم تهویه‌ی مناسب در کلاس‌هایی که فاقد هواکشی مناسبند
انجام تست‌های کرونا به شکل متناوب
شروع بازگشایی مدارس ابتدایی با توجه به گسترش پایین ویروس در سنین کم.
راهحل: فرصت‌های آموزشی ازدست‌رفته را این‌گونه جبران کنید!
در بیانیه‌ی سه نهاد مهم بین‌المللی بر این سه مورد به عنوان محورهایی که باید در آموزش پساکرونا به آن‌ها پرداخت، تاکید شده:
بازبینی در برنامه‌های درسی و آموزشی برای پوشش‌دادن به نیازهای تمام دانشآموزان
کمک به دانشآموزان برای جبران عقب‌ماندگی تحصیلی
حمایت از معلمان برای استفاده از آموزش دیجیتال.
پانوشت‌ها:
۱- ساودرا، جیمی، هزینه‌ی عظیم و در عین حال نامرئی تعطیلی مدارس، وبلاگ بانک جهانی، ۲۶ آگوست ۲۰۲۱.
۲- آمار استفاده شده در این یادداشت، از آمار و دیتای یونسکو، یونیسف و بانک جهانی گرفته شده است. برای اطلاعات بیش‌تر بنگرید به:
پاسخ سیستم‌های آموزشی به کووید-۱۹ (مختصر)، وبسایت یونیسف، ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۱
و
وبسایت ردیاب جهانی بازیابی سیستم‌های آموزشی در عصر کووید-۱۹.
۳- ساودرا، جیمی، هزینه‌ی عظیم و در عین حال نامرئی تعطیلی مدارس، وبلاگ بانک جهانی، ۲۶ آگوست ۲۰۲۱.
۴- کووید-۱۹ و کودکان و نقش محیط های مدرسه در انتقال ویروس، مرکز کنترل بیماری‌های واگیردار اروپا.
آخرین دیدگاهها